(MTD) Dân gian có câu: “Cha mẹ sinh con, trời sinh tính”. Song, quan niệm này có thật sự phù hợp? Nhiều ý kiến cho rằng, không chỉ bẩm sinh, cách giáo dục của cha mẹ cũng tác động rất lớn đên việc hình thành nhân cách của một đứa trẻ.
Theo các nghiên cứu về giáo dục ở lứa tuổi vị thành niên (0-18 tuổi), cách giáo dục của cha mẹ có ảnh hưởng lớn nhất đến sự phát triển của nhân cách và sự thành công của con cái (32%) so với xã hội (24%), bạn bè (20%), các phương tiện giải trí (15%) và nhà trường (9%) đặc biệt là trong sáu năm đầu đời của trẻ. Trong sáu năm đầu của cuộc đời, người mà con cái tiếp xúc nhiều nhất là cha mẹ vì trong thời gian này, trẻ chưa có những mối quan hệ xã hội mở rộng với bạn bè. Trong sáu năm đầu đời, những tính cách cơ bản của trẻ bắt đầu được hình thành và phát triển và làm nền tảng cho sự phát triển nhân cách sau này của đứa trẻ.
Một đứa trẻ được cha mẹ quan tâm và giáo dục tốt trong sáu năm đầu đời sẽ có khả năng thành đạt trong chuyện học hành, có những mối quan hệ bạn bè lành mạnh và cũng ít có nguy cơ bị bạn bè xấu làm ảnh hưởng. Ngược lại, một đứa trẻ thiếu sự chăm sóc và dạy dỗ đúng mực của cha mẹ hoặc lớn lên trong một gia đình cha mẹ bất hòa đến tuổi dậy thì sẽ dễ có nguy cơ chơi bời với bạn bè hư hỏng và dính vào những thói hư tật xấu như hút thuốc, uống rượu, cờ bạc. đánh nhau hoặc thậm chí là sử dụng ma túy. Những đứa trẻ thiếu sự chăm sóc tử tế của cha mẹ cũng có nguy cơ bị lạm dụng tình dục hoặc quan hệ tình dục sớm hơn do những thiếu thốn về nhu cầu tình cảm cần được bù đắp. Vì vậy, trách nhiệm làm cha mẹ là cực kỳ quan trọng đối với sự hình thành nhân cách của đứa con, trong khi đó các tác nhân ngoại cảnh chỉ đóng vai trò hỗ trợ chứ không phải là nhân tố quyết định.
I. Các kiểu cha mẹ và các kiểu con cái tương ứng:
Các nhà tâm lý giáo dục học dựa trên những nghiên cứu về các giáo dục của cha mẹ với con cái mà chia những người làm cha làm mẹ ra bốn kiểu đặc trưng đồng thời cũng chỉ ra mối quan hệ giữa những kiểu dạy con này với những kiểu con cái tương ứng.
1. Cha mẹ độc tài (authoritarian parents):
Đây là kiểu cha mẹ truyền thống trong các gia đình “gia giáo” theo kiểu Nho Khổng. Đối với họ con cái là vật sở hữu và con cái phải mang ơn họ suốt đời. Câu nói cửa miệng của cha mẹ độc tài là: “Quân xử thần tử, thần bất tử bất trung. Phụ xử tử vong, tử bất vong bất hiếu.” hay “Cá không ăn muối cá ươn/Con cãi cha mẹ trăm đường con hư.” Đối với con cái, mỗi lời nói của họ là một mệnh lệnh chỉ được tuân theo chứ không được làm khác . Cha mẹ độc tài sắp đặt tất cả mọi việc cho con cái từ nhỏ tới lớn từ việc ăn gì, mặc gì, học trường nào, ngành gì, làm công việc gì, thậm chí là yêu ai, cưới ai. Trong việc đối thoại với con cái, họ từ chối lắng nghe và thông cảm với ý nguyện của con cái mà chỉ áp đặt ý chí của mình lên các con. Với phương châm “thương cho roi cho vọt”, họ dùng kỷ luật sắt và bạo lực để bắt con theo ý mình và sẵn sàng trừng phạt thật nặng để bẻ gãy ý chí kháng cự của con cái. Cha mẹ độc tài tự hào khi tạo ra những đứa con ngoan ngoãn, biết vâng lời bằng sự khắc nghiệt của mình. Đặc biệt, cha mẹ độc tài càng thành đạt thì áp lực và sự khắc nghiệt đối với con cái càng tăng.
Kiểu cha mẹ khắc nghiệt tuy có thể tạo ra những đứa con thành đạt trong học tập và sự nghiệp nhưng có thế giới quan và nhân sinh quan lệch lạc. Con cái của họ thường sẽ rơi vào ba nhóm chính:
Những người con trưởng trong gia đình, đặc biệt là con trai trưởng và có năng lực sẽ có khuynh hướng độc tài độc đoán như cha mẹ mình. Những đứa con này có khuynh hướng tôn sùng cha mẹ mình một cách thái quá và luôn làm theo gương của cha mẹ. Những đứa con có cá tính sẽ thù ghét cha mẹ mình, luôn tìm cách nổi loạn chống đối và thoát ly gia đình khi đã trưởng thành. Những đứa con yếu đuối nhu nhược sẽ có khuynh hướng trầm cảm, rối loạn tâm lý và tự hủy hoại bản thân mình.
2. Cha mẹ dân chủ (authoritative parents):
Đây là kiểu cha mẹ lý tưởng mà con cái nào cũng muốn có. Họ chủ trương “làm cha mẹ là trở thành người bạn thân nhất của con” và sẵn sàng mở lòng để lắng nghe và trò chuyện với con cái. Họ dạy con bằng cách đưa ra những nguyên tắc ứng xử rõ ràng theo từng độ tuổi và đưa ra những mục tiêu phấn đấu phù hợp với năng lực thực tế của con mình. Họ đồng thời cũng lấy bản thân mình ra làm gương cho con và sẵn sàng xin lỗi nếu làm sai. Cha mẹ dân chủ vẫn sẽ rất nghiêm khắc khi cần thiết nhưng đó là sự nghiêm khắc hợp lý và nhất quán theo kiểu “thưởng phạt nghiêm minh”. Tuy nhiên họ hiếm khi dùng vũ lực để dạy con mà thiên về hướng phân tích vấn đề đúng sai và động viên khích lệ con cái. Tùy độ tuổi của con cái mà họ sẽ cho con mình quyền quyết định những việc cá nhân thích hợp và họ sẽ đóng vai trò là người cho ý kiến tham khảo hơn là ép buộc.
Con cái của kiểu cha mẹ dân chủ phần lớn sở hữu EQ (chỉ số cảm xúc) cao có khả năng kiềm chế cảm xúc và xử lý tình huống tốt đồng thời có nhân sinh quan và thế giới quan sâu sắc, phong phú. Có thể họ không thuộc nhóm người “siêu thông minh” hoặc “siêu thành đạt” nhưng họ thường có cuộc sống hạnh phúc và có ý nghĩa. Cũng như cha mẹ mình, họ cũng chú trọng việc dạy dỗ con cái nên người và có khuynh hướng quan tâm đến những vấn đề xã hội và mong muốn cống hiến cho xã hội. Do được cha mẹ tôn trọng và giáo dục tốt, những đứa con của kiểu cha mẹ dân chủ có khuynh hướng thương yêu và hiếu thảo với cha mẹ mình một cách chân thành và tự nhiên chứ không phải vì bị bổn phận ép buộc.
3. Cha mẹ nuông chiều (indulgent/permissive parents):
Kiểu cha mẹ này sẽ rơi vào hai nhóm chính: một là những người bản thân dễ dãi hời hợt không có nguyên tắc sống rõ ràng và hai là những người hiếm muộn lâu năm bỗng dưng có được đứa con. Đặc trưng của kiểu cha mẹ này là nuông chiều con cái quá mức, con muốn gì sẽ được nấy. Họ có thể đặt ra những mục tiêu cho con mình nhưng không đặt ra kế hoạch để giúp con thực hiện mà sẽ thực hiện theo kiểu nếu con thấy chán thì bỏ. Họ cũng đặt ra những nguyên tắc ứng xử nhưng rất chung chung và thiếu nhất quán, lúc thế này lúc thế khác. Khi con cái phạm sai lầm, họ sẽ không có hình thức kỷ luật mà luôn tìm cớ bao che cho những sai trái của con. Nhưng đôi khi họ lại phạt con vì con làm trái ý mình chứ chưa hẳn vì nó đã làm sai. Kiểu cha mẹ nuông chiều con cái nhầm lẫn việc không can thiệp hoặc góp ý vào những quyết định của con cái là dân chủ và tôn trọng con nên con cái họ từ nhỏ đã có khuynh hướng tự tung tự tác, muốn làm gì thì làm.
Con cái của kiểu cha mẹ nuông chiều không phải lúc nào cũng hư hỏng vì hư hay không còn tùy thuộc vào những yếu tố khách quan của môi trường bên ngoài tác động. Nhưng phần lớn những đứa con này lớn lên thường ích kỷ và tầm thường, không có hoài bão hay mục tiêu phấn đấu gì đặc biệt trong đời. Vì thiếu sự kỷ luật cần thiết của cha mẹ, những đứa con này cũng sẽ không phát huy được năng lực của mình và không có thành tựu gì trong sự nghiệp. Vì được nuông chiều, những đứa con này thường có chỉ số cảm xúc kém, không biết cách kiềm chế cảm xúc và xử lý tình huống kém. Phần lớn họ sống một cuộc sống nhạt nhòa, không quan tâm đến những vấn đề của xã hội mà chỉ lo vun vén cho bản thân đồng thời dễ sa đà vào những thói hư tật xấu như rượu chè, cờ bạc, cá độ, lô đề… Cũng như cha mẹ họ, họ cũng có khuynh hướng nuông chiều và không có kỳ vọng gì đặc biệt ở con cái.
4. Cha mẹ vô trách nhiệm (irresponsible/uninvolved parents):
Đây là kiểu cha mẹ thất bại trong xã hội và vô trách nhiệm đối với cuộc sống cá nhân. Họ sinh con nhưng không có ý thức và trách nhiệm nuôi dạy con nên người theo quan niệm “trời sinh voi sinh cỏ”. Đối với họ, trách nhiệm làm cha mẹ “vĩ đại” nhất gói gọn trong việc mang tiền về lo cho con ngày hai bữa ăn (thậm chí có nhiều trường hợp còn không làm được điều này). Ngoài ra họ không quan tâm con mình cần gì thiếu gì, có sở trường hay sở đoản gì và cũng không bao giờ ngồi nói chuyện hoặc dạy bảo con cái. Vì bản thân họ thất bại trong cuộc sống đồng thời có nhiều thói hư tật xấu, trong thâm tâm họ tự ti và luôn sợ con cái coi thường mình. Vì vậy họ sẵn sàng dùng vũ lực để trừng phạt con cái khi con cái tỏ ra dấu hiệu chống đối và phản kháng.
Con cái của kiểu cha mẹ vô trách nhiệm thường thất bại trong chuyện học hành và sự nghiệp do không có sự quan tâm chăm sóc đúng mực của cha mẹ. Vì thiếu tình thương của cha mẹ, những đứa trẻ tuổi dậy thì trong những gia đình như thế thường dễ buông thả bản thân, tụ tập chơi bời lêu lổng, hút thuốc, uống rượu và cờ bạc. Đặc biệt con gái thường sẽ yêu đương và quan hệ tình dục rất sớm và thường dẫn đến việc có thai ngoài ý muốn ở tuổi rất nhỏ. Những đứa con có cá tính nổi loạn lớn lên trong gia đình vô trách nhiệm sẽ dễ có khuynh hướng trở thành tội phạm, còn những đứa con yếu đuối nhu nhược hơn sẽ có khuynh hướng đi vào vết xe đổ của cha mẹ mình sống một cuộc sống vô trách nhiệm và thất bại.
(còn tiếp)
Viễn Huỳnh
Mây Thong Dong trân trọng được hợp tác trong lĩnh vực truyền thông với quý công ty, đơn vị, cá nhân; làm sách, in ấn, quảng cáo… Liên hệ: truyenthong@maythongdong.vn
